عبادت، قرع باب و بصدا درآوردن درِتوحید است

ریاضت نفس و تزکیه

رعایت بدن در حدّ لزوم،

درِمعنی زدن: کنایه از مجاهدت وعبادت وهرکوشش دیگری در راه شناخت حق ورسیدن به عالم غیب است

پرِفکرت زدن: یعنی به کار انداختن عقل واندیشه در راه شناخت حق.

گِل: کنایه از دنیا وعلائق مادی است.

گِل آلود وگران شدن: یعنی دلبستگی به دنیا که نمی گذارد درفضای عشق الهی پرواز کند.

گل خوار: کسى که به خوردن گل عادت کرده باشد. گل خوردن عادتى زشت است که از عهدى قدیم بعضى از مردم و نیز رجال اسلام بدان معتاد بوده‏اند، پیشینیان گل خراسانى و یا نیشابورى را بو داده و بتعبیر مردم بشرویه تف داده و گاهى با چیزهاى خوشبو آمیخته مى‏خورده‏اند، خوردن گل داغستانى هم معمول بود .گل و خاک قابل تغذیه و جذب بدن نیست، کسانى که گل خوارى عادت داشتند، زرد چهره و لاغر و ضعیف بودند، حضرت رسول اکرم (ص) از خوردن گل، نهى فرموده است: «اکل الطین حرام على کل مسلم، من اکل الطین فکأنما اعان على قتل نفسه.» (گل خوردن بر هر مسلمانى حرام است، کسى که گل مى‏خورد چنان است که بر کشتن خویش هم دست شود.)[1]

در زمین ماندن: یعنی اسیر دنیا بودن است.

بدپیوند: یعنی بد رفتار.

بد رَگ: یعنی بد خو وناساز.

بی پا: یعنی بدون اتکاء به خود، متزلزل.این مضمون، برگرفته است از روایت ذیل: قیل لعامر بن عبد قیس ماتقول فى الانسان قال ما اقول فى من إذا جاع ضرع و إذا شبع طغى. (عامر بن عبد قیس را گفتند چه گویى درباره‏ى انسان گفت چه بگویم درباره‏ى کسى که چون گرسنه شود خوار و زبون گردد و چون سیر شود سرکشى آغازد.)[2]. و کان یقال مسکین ابن آدم اسیر الجوع صریع الشبع. (بى‏چاره فرزند آدم که در بند گرسنگى و افتاده‏ى سیرى است.)[3]

خوش تگی: یعنی خوب دویدن، خوب جولان کردن.

آلت شکار:بدن است که وسیله مجاهده و تلاش در راه حق نیز می‌باشد و یا نفس است که می‌تواند چون ابزاری مطیع در خدمت مرد حق باشد.

( 2883) اگر در معنى را بکوبى باز خواهند کرد با پر فکرت پرواز کن تا بلطف حق شهباز شوى.( 2884) پر فکرت تو گل آلود و سنگین شده براى اینکه گل خوار هستى و گل را چون نان همى‏خورى.( 2885) نان و گوشت از خاک و گلند از اینان کمتر بخور تا چون گل بزمین نچسبى.( 2886) وقتى گرسنه شوى چون سگ تند و خشم آلود و حریص مى‏گردى.( 2887) و چون سیر شوى مثل مردار و نقش دیوار بى‏حس و بى‏خبر مى‏گردى.( 2888) پس تو که ساعتى سگ و ساعت دیگر مردارى کجا در راه شیران قدم توانى زد. ( 2889) وسیله شکار و نفس حیوانى تو جز سگ چیز دیگر نیست جلو این سگ کمتر استخوان بری.( 2890) زیرا که سگ اگر از استخوان سیر شود عقب شکار نخواهد رفت.

 انسان با پر و بال همّت و تفکّر به اوج آسمان معنا پرواز می‌کند و از عالم ماده و صورت در‌می‌گذرد. اگر دَر معنا را بزنی، آن دَر را به رویت بگشایند، پس بال و پر اندیشه‌ات را به‌کارگیر تا شاهباز عرش نشینت کنند. «در معنی زدن» کنایه از مجاهدت و عبادت و هر کوشش دیگری در راه شناخت حق و رسیدن به عالم غیب است. استاد فروزان‌فر، مضمون این جمله را از سخنان عبدالله ‌بن مسعود صحابی می‌داند که گفته است: «مادُمتَ فی صلاة فانتَ تقرع باب الملک، و من یقرع باب الملک، یفتح له؛ تا مادامی که در نمازی، تو در خانه پروردگار را می‌کوبی و هر کس در بارگاه الهی را بکوبد در به‌ سویش باز می‌شود.»[4] مولانا می‌گوید: چون پر و بال اندیشه و عقل تو به دنیا و علایق مادی این جهانی آغشته شد، سنگین شدی و از پرواز باز ماندی، زیرا دل‌بستگی به دنیا نمی‌گذارد روح، آزادانه در فضای عشق الهی پرواز کند، پس در زمین می‌مانی و اسیر می‌شوی. اصل نان و گوشت، گل است؛ از این چیزها کمتر بخور تا مانند گل در زمین نمانی. مولانا جنبه نفسانی انسان را به سگ و مردار تشبیه می‌کند و جنبه کمال انسان را به شیر. هرگاه گرسنه می‌شوی، مثل سگ، بدخو و خشمگین خواهی شد و چون سیر شوی مانند مُردار فاقد شعور و ثبات می‌گردی. بنابراین نباید حریصانه به غذا یورش برد و بی‌ملاحظه شکم‌بارگی نمود. برای تفصیل بیشتر به کتاب «کیمیای سعادت» در این فصل مراجعه نمایید.

تو که یک زمان مرداری و زمان دیگر چون سگ، چگونه می‌توانی هم‌ردیف شیران و مردان الهی و هم نفس اولیا حق شوی. تامی توانی به تن یا نفس کمتر بپرداز زیرا سگ چون سیر شود، سرکش می‌شود و دیگر به تو خدمت نمی‌کند.در مثل است: «جوع کلبک یتبعک.» (سگ خویش را گرسنه دار تا دنبال تو بیاید.) سمن کلبک یاکلک. (سگ خود را سیر و فربه کن تا ترا بخورد.)[5] سگ، در سخن مولانا نفس حیوانى است:

            هین سگ نفس ترا زنده مخواه             کو عدو جان تست از دیر گاه‏

مثنوى، ج 2، ب 474

نفس و قواى جسمانى وسیله‏ى صید معانى و حقایق‏اند و جان انسانى از راه همین نفس و قوى نخست مواد علوم را ادراک مى‏کند و سپس بدست عقل مى‏سپارد و هم بدن و نیروهاى تن، اسباب و آلات خدمت و بندگى هستند از این رو آنها را «آلت شکار» مى‏خواند پس رعایت آنها ضرور است ولى نه بدان قدر که بتمام همت بدانها توجه کنند و همگى مرادهاى نفس را بر آورند زیرا در آن صورت نفس قوت مى‏گیرد و سر از فرمان جان مى‏کشد و حجاب در پیش مقصود مى‏دارد.